Јога, еден од шестте даршани – филозофски системи во индиската филозофија

Ако значењето на терминот филозофија подразбира:

  • „рационално, апстрактно и методично проучување на реалноста како целина, или на основните димензии на човековото постоење и искуство“;
  • „проучување на идеите за значењето, вистината, приро­дата и смислата на животот“;
  • „обид да се дојде до мудрост и да се изгради поглед на светот“;
  • ако „основното прашање на филозофијата е односот помеѓу размислува­њето и битието, субјектот и објектот, духот и материјата, и испитување на причините и принципите на нештата“;

тогаш, доколку сакаме да дознаеме што ни порачува јогата, треба да го сфатиме значењето и поврза­носта на фундаменталните идеи и ставови врз кои таа е изградена.

Коренот на зборот даршан е дрш, што значи да се види, да се разбере. Даршан значи поглед, став или гледиште, но најчесто се користи да означи еден од шестте класични системи на индиската филозофија.

Даршаните се групирани во парови кои меѓусебно се надополнуваат и формираат заокружен систем на знаење. Шестте даршани кои ги сочинуваат трите пара се – њаја и ваишешика, самкја и јога, и пурва мимамса и утара мимамса или веданта. Литературата на даршаните е запишана во форма на сутри – афоризми, а создадена е многу подоцна од учењата кои се изложени во нив.

Даршаните меѓусебно се разликуваат по содржините кои ги истражу­ваат, по методите за достигнување на конечната слобода и по времето на нивното создавање. Повеќето истражувачи на индиската филозофија имаат спротивставени ставови во однос на нивната старост, но речиси сите се согласни дека самкја е најстара и дека се развила независно од ведските преданија и филозофските ставови изнесени во упанишадите.

Даршаните, покрај разликите имаат и заеднички елементи: сите го признаваат кармичкиот закон, и сите за крајна цел го имаат ослободувањето од вечниот круг на постојани раѓања и умирања – самсара.

Јогата во филозофски систем ја вообличил Патанџали, кој ги систематизирал постоечките јогиски техники, им дал теоретска рамка и ги изложил во делото Јогиски сутри. Јогата се потпира на филозофијата на самкја, и речиси е идентична со неа, за што сведочи и кажувањето во епот Махабхарата, дека самкја и јога се теоретски и практични делови на една целина.

Така, на пример, јогата како и самкја ја прифаќа теоријата за постоењето на дваесет и пет принципи – татви, и првобитната материја – пракрити, како основа на целиот појавен свет. Исто така, јогата ја поддржува идејата за постоење на безброј индивидуални души – пуруши, кои имаат тенденција да се спојуваат со пракрити, и така отелотворени да влегуваат во вечниот круг на раѓања и умирања.

Во сутрите, Патанџали говори за универзалноста на страдањето – дукха, кое е последица на метафизичкото незнаење – авидја, и води до погрешна идентификација на пуруша со пракрити, односно на душата со телото и умот. Во тој контекст, авидја е непрепознавање на својата вистинска природа. Оттука, логично е дека ослободувањето од страдањето и врзаноста за самсарата – каивалја, настапува со надминување на оваа погрешна идеја, по пат на правилно размислување, односно со надмину­вање на незнаењето.

Двете битни разлики помеѓу самкја и јога се што Патанџали, за разлика од самкја, прифаќа постоење на лично божество – Ишвара, и второ, самкја како средство за ослободување го истакнува метафизичкото знаење – праџна, а Патанџали става акцент на техниките на концентрација и медитација – дарана и дијана, како и на личниот, активен напор – абјаса.               

Сложеноста на содржините кои се истражуваат во филозофските системи, апстрактните и често неразбирливи спекулации, се само некои од причините кои ги обесхрабруваат поединците заинтересирани за нивно проучување. Така е и во случајот со јогата, но она што кај неа е мотивирачки фактор е нејзината практична димензија, односно складниот спој на теоријата и практиката. Тие отвараат можност полесно да ја разбереме и да се препознаеме во изложената материја, да оствариме блиска врска со неа, односно со себе. Секако дека тоа не е лесно, но од некаде треба да се тргне. За почеток е корисно барем накратко да се запознаеме со Јогиските сутри.

Јогиските сутри на Патанџали

Првиот контакт со книга во која се говори за јогиските сутри обично е збунувачки од повеќе причини, а пред сè, поради фактот што тие 195 сутри се запишани на само четири страници?! Останатиот дел се коментари и објаснувања за тоа „што сакал авторот да каже.“

За некој што не е запознаен со јогата, најголемиот дел од афоризмите се сосема неразбирливи и делуваат како мапа која го покажува патот до скриеното богатство. Тоа води до логичен заклучок дека сутрите се запишано искуство, кое на читателот му е неопходно за да може да ги разбере. Без личното искуство, илузорно е тоа да се очекува. Но, и она малку што може интелектуално до некаде да се разбере е доволен мотив, за оној што е вистински заинтересиран, да отпочне со јогиската практика и со проучување на ова исклучително дело.

Во досегашниот дел од текстот, често се повикувавме на Јогиските сутри, како на веродостоен извор на информации за класичната јога. Се смета дека делото е создадено помеѓу вториот и четвртиот век. Материјата е изложена во форма на афоризми, и ако може така да се каже – на ултралаконичен начин.

Во нив е содржана суштината на теоријата и практиката на ова духовно учење, што ги прави сутрите разбирливи само за ретките кои во животот го посведочиле тоа искуство и знаење. Затоа, на сите останати, ни се потребни нивните коментари, кои како патоказ нè водат по патот, за да не заталкаме во непознатите предели на нашиот внатрешен свет.

Напишани се повеќе коментари на Јогиските сутри, но за најверодостоен се смета коментарот на Вјаса, наречен „Јога-башја“, за кој се претпоставува дека е создаден помеѓу петтиот и осмиот век, и се смета за основа на сите подоцнежни коментари.

Во Јогиските сутри се опишани голем број техники и медитативни методи, кои постоеле и пред Патанџали. Тој обработил дел од нив, ги сместил во теоретска рамка, и така го создал филозофскиот систем – јога-даршан.

Сутрите се поделени во четири дела. Првиот дел, Самади-пада, се однесува на медитативното задлабочување; во вториот дел, Садана-пада, се толкува практиката; третиот, Вибути-пада, ги опишува јогиските моќи; а Каивалја-пада е четвртиот дел во кој се говори за конечното ослободување.

Во продолжение, ќе се обидеме низ осврт на сутрите кои се однесуваат на осумте члена на класичната јога да дознаеме повеќе за методот на ова духовно учење.

Осврт на осумте члена на класичната јога во Јогиските сутри

Кога говориме за правилен пристап во изучувањето на јогата, обично спомнуваме две паралелни линии на дејствување. Првата ја сочинуваат практиката на техники и следењето на одредени принципи и дисциплини, а втората е проучувањето на нејзините ставови и гледишта изложени во старите текстови, пред сè, во Јогиските сутри.

Секако дека амалгамот од практиката и теоријата е вистинскиот рецепт за сериозно проучување на класичната јога, како метод за постигнување на повисока состојба на свесност, низ процес во кој се воспоставува контрола и смирување на менталните движење, во јогата именувани чита-врити. За да го разбереме подобро нејзиното учење ќе се обидеме да го опишеме во кратки црти, колку што е тоа возможно.

Класичната јога во литературата ја среќаваме и под називите – медитативна јога, кралска јога и аштанга-јога. Овде ќе го употребиме називот аштанга-јога, за да ја појасниме нејзината структура. Терминот аштанга е кованица од зборовите ашта – осум, и анга – член или дел, па така аштанга-јога се преведува како осумчлена јога.

II,29: Јама, општи правила на исправно дејствување; нијама, специфични јогиски обврски; асани, седечки положби; пранајама, контрола не енергијата со помош на дишењето; пратјахара, воздржување и контрола на сетилата; дарана, сосредоточеност на вниманието; дијана, медитација и самади, сосредоточеност на битието, се осумте членови на јогата.

Во поширок контекст, анги се делови во разни форми на јога, кои вообичаено се меѓусебно поврзани во целина. Во аштанга-јогата, ангите се поделени на надворешни – бахир-анги, и внатрешни – антар-анги. Први се петте надворешни членови, кои дејствувајќи како целина, постепено ги ублажуваат и ги отстрануваат менталните и емоционалните пречки, кои се составен дел на човечката природа, но кои силно го попречуваат неговиот духовен развој. Поради ваквото дејствување, надворешните членови се сметаат за средства со чија помош јогинот ќе може да премине на практикување на трите т.н. внатрешни, повисоки членови – дарана, дијана и самади. Овие внатрешни членови, ако може така да се каже, се заеднички имени­тел за ментална сосредоточеност, која во трите членови всушност е ист продолжен тек на сосредоточеното внимание, односно концентрација, која во нив се разликува само по својот квалитет.

Се чини дека повеќето комента­тори на сутрите, сметаат дека практиката на внатрешните членови е возможна дури откако јогинот, со усовршување на петте надорешни членови, ќе постиг­не контрола над своето тело и својот ум. Во тој контекст овие коментатори ги сметаат осумте членови за развојни стадиуми, каде секој член е подготовка за след­ниот, и затоа треба добро да се усоврши. Но има и коментатори кои сметаат дека осумте членови, иако се составни делови на системот, можат да се практи­куваат и самостојно. Патанџали за ова вели:

II,28: Кога низ постепено практикување на членовите на јогискиот метод ќе се отстранат нечистотиите, во склад со нивото на нивната совладаност, се разгорува знаењето кое води до врвен увид.