Антакарана – внатрешниот инструмент

Во неколку филозофски системи на хиндуизмот, за дефинирање на умот се користи терминот антакарана, или во слободен превод, „она што работи одвнатре“. На пример, во системот самкја, антакарана го означува тричлениот „внатрешен орган“, кој се состои од:

• манас – разум, што ги опфаќа процесите на перцепција и размислување
• буди – интелект, што се карактеризира со разбирање, разликување и одлучување
• ахамкара – его, принцип на индивидуализација

Во филозофијата на веданта, антакарана се состои од четири функции: манас, буди, ахамкара и чита, а во раџа-јогата на Патанџали, чита се користи како синоним за антакарана. Ако сакаме да го осознаеме нашиот внатрешен свет, неопходно е да знаеме како функционира антакарана. За таа цел можеме да искористиме две аналогии.

Во првата, Свами Рама ја споредува антакарана со фабрика на нашиот внатрешен живот. Во неговата аналогија, манас е службеник-шеф, кој работи во секторот увоз-извоз на материјали, во склад со потребите на фабриката. Дејствува и внатре и надвор – прима информации и изразува мисли и чувства во надворешниот свет. Тој има десет работници – индрии. Пет од нив, кои се нарекуваат џнана-индрии се сетилата: вид, слух, мирис, вкус и допир. Другите пет, наречени карма-индрии се органи за дејствување: устата, рацете, нозете, и двата органи за излачување. Манас директно ги надзира и води работниците, и ако тоа не го прави добро, сетилата можат да создадат немир во умот. Понатаму, манас му ги предава информациите на својот шеф и советник – буди. Буди е чистиот интелект. Информациите кои го добива од манас, тој ги анализира, просудува, носи одлуки и дава насоки. Ако манас и буди не се координирани настанува конфликт кој се изразува кон надвор, а ако дејстуваат сложно, умот е спокоен. Ахамкара – егото, е менаџер и советник во фабриката, но лажно се претставува како нејзин сопственик. Тогаш се нарекува пониско его, а кога се прочистува, станува инструмент на свеста. Чита е „магацин“ во кој се сместени знаењето, сеќавањето и самскарите – потсвесните тенденции. Чита е складиште на знаењето, а не негово средиште. Седиштето на свеста се наоѓа зад чита, во душата – атман, но свеста преку чита доаѓа до умот и сетилата.

Во втората аналогија, од Ката-упанишадата, антакарана е претставена како кочија. Коњите кои одат по патиштата на желбите и сетилните објекти ги симболизираат сетилата – индриите, уздите се разумот – манас, а кочијашот е интелектот – буди, кој управува со кочијата според желбите на „водачот на патот“, егото – ахамкара. Кочијата го симболизира човековото тело, а патникот во неа е душата – атман.

Од двете аналогии, може да заклучиме дека сетилата на мудриот човек, се покоруваат на неговиот разум; неговиот разум се покорува на неговиот интелект; неговиот интелект се покорува на неговото его, а неговото его се покорува на неговата душа.

Токму поради тоа етичкиот кодекс е темелот на ова духовно учење и подразбира придржување до принципите на неповредување, вистинољубивост, воздржување од крадење, контрола на сетилата и отсуство на алчност, во нивните груби и суптилни манифестации. Непридржувањето до овие принципи внесува немир во умот, и нè прави неспособни да влеземе во состојба на медитативна задлабоченост. Ова секогаш треба да го имаме предвид, зашто во спротивно можеме само да си умислуваме дека практикуваме јога. Во тој контекст е следново кажување на Свами Анандананд: „Во нашиот ашрам, во Раџастан, доаѓаат многу млади луѓе од Запад, и сите се интересираат за просветлувањето, а никој не прашува за етичките принципи.“

Оние кои почнуваат да практикуваат јога, го прават тоа од различни причини, во зависност од претставата што ја имаат за неа. Најголем број ја доживуваат како идеален метод за добра здравствена состојба и за амортизирање на секојдневниот стрес. Без оглед на појдовниот мотив, кај поединци, со текот на времето односот кон практиката, како резултат на личното искуство, се менува и станува посериозен. Оние кои се позаинтересирани, помотивирани и покадарни, после одреден период на практикување техники, главно поврзани со телото и енергетскиот систем, почнуваат подиректно да се „соочуваат“ со умот. Понатаму, станува збор за месеци, а понекогаш и години, што е многу индивидуално, низ развивањето на способноста да ги повлекуваат сетилата вон дометот на „теророт“ од надворешните дразби, низ практиката на посуптилни техники на свесно следење и набљудување на менталните содржини, низ техниките за развивање на концентрацијата и со практика на различни форми на медитација, практикантите стекнуваат подлабок увид во функционирањето на умот. Тоа е долготраен процес со подеми и падови, и води до сознанија, меѓу кои се издвојува јасниот увид дека сите наши зборови и дела се резултат на умствената активност. Дури тогаш почнуваме вистински да ја согледуваме важноста и неопходноста да откриеме што е умот. Тоа сознание почнува да нè менува, па затоа можеме да кажеме дека почнувајќи со практиката на јога, ние покренуваме долготраен процес на внатрешно и надворешно прочистување и промени, процес на духовна алхемија. Процесот на едукација низ кој поминува умот, води кон подигање на свесноста и до сознанието дека сликата што ја имаме за себе не може да се задржи само на материјално ниво.

Колку повеќе го запознаваме умот, почнуваат да ни стануваат појасни описите кои ги среќаваме во старите јогиски текстови. Во некои се вели дека умот е инструмент и збир на ментални процеси и содржини. Но исто така откриваме, од лично искуство, дека тој инструмент не функционира секогаш како што треба, зашто не е добро „исчистен и наштиман“. Практиката на психофизичките техники овозможува подобрување на когнитивните процеси – вниманието, перципирањето, расудувањето и решавањето проблеми, односно на сите ментални функции вклучени во приемот, складирањето, толкувањето, обработката, трансформацијата и примената на знаењето. Во системот на јогата, умот е тој што треба да нè донесе до состојбата на натсвест – самади, и тука неговата улога завршува.

Меѓу описите кои ги наоѓаме е и аналогијата на умот со клопче конец, во која конецот ги симболизира мислите. Колку и да го одмотуваме клопчето, се чини дека на конецот му нема крај, дека мислите никогаш нема да запрат. Но сепак, во состојби на медитативна задлабоченост, на моменти се случува прекин на мислите – како да го сечеме конецот. Тогаш, во просторот помеѓу мислите, настапува вистинска тишина која треба да ја искусиме и спознаеме. Но за жал, ние постојано мислиме и мислиме, и затоа не е чудо што така окупирани се идентификуваме со постојаниот внатрешен монолог, кој често станува дијалог, во кој не се знае кој со кого разговара. Поистоветувајќи се со умот, ние се поистоветуваме и со неговата креација – сликата за себе, а на сличен начин се поистоветуваме и со телото.