Буди

Буди, или махат во самкја, обично се преведува како повисок ум или интуиција. Тој е дел од антакараната, кој е најблизок до пуруша – душата, чистата свест. Буди е најсуптилниот аспект на човековата психа, кој овозможува раѓање на вистинската мудрост, и тоа е причината зашто се нарекува и алатка на мудроста или повисок ум, наспроти понискиот – манас. Буди реагира на дејствувањето на индриите, и има способност да разбира и разликува, да прави избори, да одлучува и да се приспособува. 

Буди проаѓа низ разни трансформации во склад со видот и обликот на објектите кои му се презентираат. Тој може да функционира само низ дејствувањето на индриите, манас и ахамкара, и затоа се вели дека сите тие работат за буди, а тој работи за пуруша.

Во склад со неговото функционирање, буди е  одговорен за квалитетот на нашето дејствување во секојдневното живеење и за интеракцијата со светот кој нè опкружува. Кога функционира како повисок ум, дејствува складно и хармонично, а кога функционира на уште повисоко ниво, се манифестира како интуиција.

Како дел од антакараната, логично е што буди трпи влијанија од другите нејзини компоненти, но тука е важно да се истакне и влијанието на гуните. Кога е под влијание на гуната сатва, буди дејствува мудро, ослободено од страсти, неврзано, расудува и заклучува исправно. Ваквата состојба ја карактеризираат смиреност и самоконтрола, способност за непречено медитативно задлабочување и лесно и стабилно одржување на состојбата на сведок – сакши, во која мирно и од дистанца ги набљудува менталните движења. Буди почнува да греши кога гуната раџас станува доминантна. Тогаш ја губи способноста на правилно  разликување – вивека, и почнува да дејствува од позиција во која е присутно незнаењето – авидја. Одлуките кои тогаш ги носи често се неточни и базирани на погрешни ставови. Кога е под влијание на гуната тамас, буди е во власт на егото и неговото расудување најчесто е погрешно. Терминот буди за прв пат се среќава во Ката-упанишад, како прв продукт или еволут во еволуцијата на пракрити. Во тој контекст, буди е најсуптилната, но и наједноставната форма на постоење, од која во понатамошниот тек на еволуцијата се развиле останатите категории на постоење – татви. Во развојот на пракрити, буди ѝ претходи на ахамкара.

Ахамкара

Значењето на зборот ахам е „јас“ и затоа, ахамкара обично се преведува како чувство за јас, јас-чинител или его. Вообичаено кај практикантите преовладува идејата дека егото е криво за сè, дека е главниот и дежурен виновник, и најголемиот непријател на човекот, и како такво треба да се елиминира. Но тоа е само дел од приказната за егото, која е многу посложена.

Ахамкара е вториот продукт во еволутивниот развој на пракрити, после буди, и еден од осумте примарни еволути. Ахамкара е свест за себе, јадрото на личноста без кое не би биле свесни за своето постоење, во смисла на самосвест. Проблемите започнуваат кога од свеста за себе се раѓа чувството за јас, кое нè одвојува од останатите луѓе, и кога „логично“ започнува идентификацијата со телото и умот. Од тој момент започнува нашето страдање. Почнуваме да се врзуваме за луѓе, предмети, ситуации, чувства, идеи, ставови и што уште не.

Нагласеното чувство на егоизам резултира со појава на пречки кои го отежнуваат обидот духовно да напредуваме. Овие пречки во јога се познати како ахамкара-доша, што може да се преведе како погрешна свест, погрешна слика за себе. Во овие пречки спаѓаат: копнежот – кама, лутината – крода, алчноста – лоба, илузијата – моха, суетата – муда и зависта – матсараја.

Егото е тоа кое ја насочува нашата интеракција со околината и ни овозможува поединечни искуства. Гледано низ призма на ахамкара-доша, јасно е зошто за егото се вели дека е најголемиот непријател на човекот, дека е нужно „зло“ во човечката еволуција или дека е „хир“ и „парадокс“ на креацијата. Ваквите кажувања се должат на фактот што егото, од една страна нè ограничува и може да нè истурка од духовниот пат, или да нè спречи воопшто да тргнеме по него, а истовремено е и можност за постигнување на ослободувањето на душата од прангите на незнаењето.

За да може да помогне во процесот на надминување на непознавањето на нашето духовно устројство, тоа треба да се трансформира од „пониско“ во „повисоко“ его, и потоа да се трансцендира. Тоа е сложен и тежок процес на надминување на илузијата дека сме издвоен ентитет тело-ум, и на функционирањето во кое постојано се повторуваат „јас“ и „мое“, кои таа илузија верно ја следат. Ситуацијата уште повеќе ја усложнува способноста на егото да се прикажува во груби, но и суптилни форми за кои често не сме ни свесни.

Јогата, како впрочем и сите духовни учења, стои зад идејата дека егото треба да се трансцендира, но како што во една прилика забележал Џорџ Фоерстајн, „тоа понекогаш погрешно се интерпретира како барање да се биде алтруистичен. Впрочем потребно е нешто многу посуштинско, потребна е радикална промена во доживувањето на идејата – кои сме ние?

Од идентификацијата со егото, со своето мало ‘јас’ треба да се пренасочиме на идентификација со нашето вистинско ‘Јас’ – себството, односно да се пренасочиме од егото кон душата, себството – атман“.

На различни нивоа на свеста, егото различно се манифестира. Во свесна состојба тоа дејствува низ физичкото тело, сетилата и понискиот ум. На потсвесно ниво, егото дејствува низ астралното тело, преку соништата, додека на несвесно ниво, во длабок сон без соништа, тоа се повлекува во својот т.н. семенски облик, во каузалното тело. Во медитативната задлабоченост, егото се манифестира како свесност за внатрешните процеси.

Како и другите компоненти на антакараната, така и ахамкара е под влијанието на трите гуни. Кога преовладува гуната сатва, претставата за „јас сум“ е катализатор во духовниот напредок. Раџас продуцира активност и немир и ги разбранува потсвесните тенденции – самскарите и желбите – васаните, што вообичаено резултира со конфузија во размислувањето. Тамас ги зајакнува негативните самскари и васани, и предизвикува сомнеж, несигурност, неодлучност, страв и многу други негативни состојби.

Во некои јогиски текстови, наместо ахамкара, се сретнува терминот асмита, но повеќе во контекст на причините за страдање – клешите, како погрешна претстава за себе.

Манас

Основата на терминот манас е ман, што значи да се размислува, и обично ја означува способноста за рационална перцепција и размислување. За разлика од буди, т.н. интуитивен или „повисок“ ум, кој се смета за извор на мудроста, манас обично се користи да се означи „понискиот“ ум, кој ги подредува и класифицира информациите примени од сетилата – индриите. Поради ваквата врска со сетилата, на него често се гледа и како на шесто сетило. Манас им е надреден на џнана и карма-индриите. Впечатоците кои ги прима од сетилата, манас ги трансформира во перцепција и потоа врши контрола над впечатоците, ги ускладува и ги поврзува во целина. Потоа, ахамкара ја презема таквата перцепција, а буди ја претвора во одлука.

Освен како на шесто сетило, на манас се гледа и како на способност на поединечната свест, па затоа се смета и за елемент на антакараната. Во развојниот тек на пракрити, манас, заедно со индриите, се развил од ахамкара.

Во сутрите, Патанџали меѓу останатото го користи терминот манас да означи – мисла, ум, духовен орган, а често и како синоним за чита. Во Брихадаранијака-упанишад се вели дека неговата активност ја придвижуваат – желбите, волјата, сомнежот, вербата или нејзиното отсуство, одлучноста или неодлучноста, чувството на срам, стравот и знаењето.

Манас е постојано под влијание на трите гуни. Кога доминира сатва, манас е мирен и сосредоточен, кога доминира раџас, манас ги активира сетилата и ја нарушува рамнотежата на буди, а тамас ги прави сетилата и умот троми.